Ergaa pirezidaantiin Mootummaa Naannoo Oromiyaa Shimallis Abdiisaa dhimma bulchiinsa gandaa irratti dabarsan dubbisaa:
Mootummaa
Gandaa: Yaadama Bu’uuraafi Amaloota Ibsamaa
Rakkoolee
baroota dheeraaf ummata keenya gidirsaa turan keessaa, sirni bulchiinsaa adda durummaan
kan ka'udha.Caasaan bulchiinsaa baramaa (durii) ummata keenya gidirsaa ture
kun, aangoo, qabeenyaafi murteessummaa (decision making) ilaalchisee amaloota
adda isa taasisan horatee ture. Maalummaafi amaloota kanniin hubachuun,
gurmaa’insa caasaa araddaa/gandaafi aanaa Mootummaa Jijjiiramaa Naannoo
keenyaatiin diriirfamuu irratti argamu kana dogoggora turerraa eegnee
gaggeessuuf faayidaa ol’aanaa kan qabudha.Bu’uuruma kanaan, amaloota ijoo sirna
bulchiinsaa baramaa afur itti aansuun kan ilaallu ta’a.
Tokkoffaa,
ulfaatinni isaa gara mataa ture. Aangoo, qabeenyaafi murteessummaa harka
caasaalee mootummaa gara gubbaa — walduraa duuba kuufamaatiin — naannoo,
godinaafi aanaatti kan kuuse ture.
Lammaffaa,
gulantaawaa (hierarchical)’fi waaltawaa ture. Aangoon addatti gubbaadhaa gara
gadii kan yaa’u waan tureef, yeroo baay’ee, caasaaleen gara gadii, akka
raawwattoota qajeeltoo caasaalee gara gubbaatti kan hubataman turan.
Sadaffaa,
bu’uura irraa garmalee kan fagaate ture. Gandiifi hawaasni gandaa bu’uura
caasaa mootummaa maraa ta’uu qaban, wiirtuu aangoo, qabeenyaafi murteessummaa
irraa caasaalee kamuu caalaa fageessee ture.
Afraffaa,
qajeeltoo isaa ijoon, mirga caasaalee gara gadii daangessuu ture. Caasaan
bulchiinsaa gara gadii, fedhii addaa naannaawichaa (local)’fi dhimmoota dursa
kennuufi barbaadu, ofiin murteessuuf/deebisuuf, mirgiifi qabeenyi isaa
daanga’aa ture.
Walumaagalatti,
sirni bulchiinsaa baramaa sun, ummata keenya, wiirtuu aangoo, qabeenyaafi
murteessummaa irraa garmalee fageessuun, sagaleen isaa akka gurra hinarganne
taasisaa tureera.
Kanarraa
kan ka’e, ummanni keenya, rakkoolee sirna bulchiinsaa kanaatiin isa mudataa
turan qabachuun, furmaata waaraaf watwaataa tureera. Bu’uuruma kanaan, jaarraa
walakkaa dura, bara 1967 ALI, gurmaa’insi araddaa/gandaa, haala yaraa kana
nijijjiira jedhamee abdatame yemmuu caaseffamu, ummata biratti abdii guddaa uumee
ture. Haata’u malee, aangoofi gaheen isaa ifatti kan hinbeekamne ykn. gonkumaa
hinkennamneef, daangaan aangoofi gahee caasaa ittaanee jiru (aanaa) waliin
qabaatuu malu ifatti kan hinkaa’amne, hirmaachisummaa hawaasaatiin kan
hindiriirre, itti-gaafatamummaafi iftoomina bulchiinsaa kan hinqabne, hanqina
humna namaafi iddoo hojii mijataatiin kan hudhame ture.
Halli kun, tajaajilli mootummaa sadarkaa aanaafi isaa olitti akka daanga’u, gaafatamummaan akka hinmirkanoofnefi qaamni hirmaannaa ummataa qajeelchu akka dhabamu taasiseera. Walumaagalatti hawaasa gandaa aangoo, qabeenyaafi murteessummaa irraa qaarisuun dhimmi misooma waliigalaa hawaasa gandaa akka abbaa dhabu waan taasiseef, galma yaadameef milkeessuu mitii, dogoggora caasaa baramaa akka hambisu yaadamee ture deebisee yemmuu raawwatu muldhate. Abdiin ummanni keenya jalqaba irratti horatee tures, yeroo dheeraaf osoo hin turiin coolage.
Kanarraa
kan ka’e, gaaffiin ummataa waan riphe fakkaatee ture deebi'ee finiinuun
mootummaa jijjiire.Sirni mootummaa gara aangootti dhufes, rakkooleefi komii
hawaasaa, gubbaatti rarra’ee hafuu mootummaatiin walqabatan furuuf,
tarkaanfilee murtaa’oo fudhateera. Haata’uutii, tarkaanfileen fudhataman
hedduun, amaloota sirna bulchiinsaa akka fooyyessan yaadamaniif waan
qooddataniif, gaaffiilee bu’uuraa ka’aa turan deebisuun dheebuu bulchiinsa
gaarii ummata keenyaa baasuu hindandeenye.
Bu’aan
bulchiinsa gandaa kun, hamma eegamurraa hedduu gadi bu’aa ta’us, qaamolee kaffaltii
malee, tola oltummaan hawaasa isaanii sadarkaa gandaa/araddaatti tajaajilaa
turaniif Mootummaan Naannoo Oromiyaa ulfina ol’aanaa qaba.
Mootummaa
Jijjiiramaa Naannoo Oromiyaa, dhimma kana gadi fageenyaan hubachuun, bara
2016’tti, labsii Gurmaa’insa Mootummaa Gandaa Lak. 250/2016’n caasaa bulchiinsa
mootummaa gandaa/araddaa, sirna bulchiinsaa baramaa bu’uura irraa jijjiiru
diriirsee lafa qabsiisuuf socho’uu irratti argama. Asirratti, dhimmoota lama
irratti iftoomina umuun barbaachisaadha.
Inni
duraa, haaromsi gurmaa’insa mootummaa gandaa, kennaa qaama kanaa ykn. sanaa
osoo hintaane, bu’aa qabsoo ummanni keenya yeroo dheeraaf diinagdee, eenyummaa,
bulchiinsa gaarii, dimokraasiifi kkf, ilaalchisee gaafataa turee ta’uu beekamuu
qaba. Gaheen mootummaa keenyaa, gurmaa’insa caasichaa gama tokkoon
qorannoowwaniifi muuxannoo idil-addunyaatiin masakuu, gama birootiin fedhiifi
hawwii hawaasa sadarkaa araddaa, akkasumas galmoota gooroo qabsoo ummata Oromoo
waliin walsimsiisuu darbess raawwachiisummaadha.
Inni
lammataa, kaayyoon gurmaa’insa Mootummaa Gandaa/Araddaa haaraa, caasaa
bulchiinsaa baramaa aangoo caasaalee gara gubbaatti kuusaa ture (hanga bara
2016’tti) fooyyessuu osoo hintaane, mataan gadi dhaabuun, Caasaafi Hawaasa
Gandaa bu’uura aangoo taasisuudha. Hawwii hawaasni gandaa, darbees ummanni
naannoo keenyaa barootaaf qabu lafarratti dhugoomsuu kan danda’u, lammiilee
giddugaleeffachuun lafa qabachuu yoodanda’e qofa. Sadarkaa ijaarsaa jalqabaa
kanatti, dogoggoroota xixiqqaadhaa hanga gurguddaa agarru battalumatti
sirreessaa deemuun, dhimma xiyyeeffannoo ol’aanaa ta’uu akka qabu cimsee
hubachiisuun barbaada. Kuni osoo hintaane yoohafe, daba bara baraaf
hinsirreeffamne qabatee bahuu cinaatti, abdii hawaasa keenyaas fudhatee kan
dhidhimu ta’a.
Kufaatii
akka kanaa mudachuu malu hambisuuf, gurmaa’insi Mootummaa Gandaa haaraan,
amaloota akkamii goonfachuu akka qabu ifatti beekuun, duursoo dubbii imala
kanaa ta’u ibsaa, hoggansiifi raawwataan sadarkaan jirtan, qoddattoota kanniin
ofeeggannoo ol’aanaan akka hubattan yaadachiisuun barbaada.
Tokko
— jijjiirama bu’uuraa ta’ee argamuu qaba. Murtoon kun, fooyya’iinsa xixiqqaa
gurmaa’insa caasaa gandaa baramaa irratti taasifamu osoo hintaane, yaadamaafi
caaseffama bulchiinsaa hundeerraa kan jijjiiru ta’uu qaba. Gama birootiin,
caaseeffama bulchiinsaa baramaa, qabatamaatti kan mataan gadi garagalchu ta’ee
argamuu qaba.
Lama
— ganda aangoomsee, hawaasa gandaa waahundaan humneessee argamuu qaba. Wiirtuu
aangoo al-waaltessuun, hanga sadarkaa araddaatti kan gadi buusuufi hawaasa
gandaa kan humneessu ta’uu qaba. Caasaa gandaafi hawaasa gandaa, qabatamaatti
bu’uura sirnaa taasisee argamuu qaba; akkasumas gulantaa murteessoofi bu’uura
wanti hundi irratti ijaaramu taasisuutu irra jiraata. Walumaagalatti, faallaa
caasaa baramaa gara mataa dhiphatuufi ulfaatu, bu’uura irratti baldhaafi
ulfaataa ta’ee bahuu qaba.
Sadi—
sirna bulchiinsaa lammiilee giddugaleeffate ta’uun ijaaramee argamuu qaba.
Caasaa mootummaa, adda durummaan sadarkaa bu’uuraatti lammiilee tajaajiluu
irratti fuulleffate ta’ee ijaaramuu barbaada. Kuni ammoo hunda dura gaaffii,
fedhiifi hawwii hawaasa gandaatiif gurra kennuun ifuu qaba. Akkasumas,
xiyyeeffannoo to’annoo gubbaa-gara-gadiitiif kennamaa ture jijjiiruun, gara tajaajiltummaa
gadii-gara-gubbaatti taasifamutti ce’ee argamuu qaba.
Afur
— sirna al-waaltawaa lafa qabsiisuun ifuu qaba. Aangoo, qabeenyafi
murteessummaa (decision-making) gara araddaatti gadi buusuun, bulchiinsa
ummataawaa ta’uu mirkaneessuu qaba.
Shan
— caasaa bu’uuraa humneessuu irratti xiyyeeffatee muldhachuu qaba. Aangoo,
qabeenyaafi itti-gaafatamummaa mootummoonni gandaa adeemsa ofbulchuufi
dhimmoota naannaawa isaanii murteessuu keessatti barbaadan, daddabalee kennuun
humneessee argamuu qaba.
Jaha
— gahee caasaalee gara-gubbaa deeggarsa irratti daangessee argamuu qaba.
Xiyyeeffannoon caasaalee gara gubbaa, adda durummaan ganda humneessuufi
deeggaruu ta’uu qaba. Gandoonni, bu’a-qabeessummaan akka socho’an hordofuufi
deeggaruurraa kan hafe, deeggarsa daa'imsuu taasisuun gahee sirrii akka
hintaane qabatamaatti muldhisuu qaba. Kanaaniis, Mootummaan Jijjiiramaa keenya
ummata “tajaajiluuf” malee “to’ataa” itti ta’uuf kan hinijaaramne, caasaaleen
keenya gara gubbaa, to’attoota gubbaa-gara-gadii osoo hintaane, kennitoota
tajaajilaafi haala mijeessitoota caasaa bu’uuraa ta’uu ifatti mirkaneessuu
qabu.
Walumaagalatti,
haaromsi gurmaa’insa mootummaa gandaa ce’uumsa baadiyyaa Oromiyaa akeeku kun,
aangoo al-waaltessuu, gandaafi hawaasa araddaa humneessufi bulchiinsa lammiilee
giddugaleeffate dhugoomsuun caasaa bulchiinsa baramaa mataan gadi dhaabee ifuu
qaba. Gama kaaniin, wiirtuu aangoo, qabeenyaafi murteessummaa al-waaltessuun,
mootummaa lammiilee giddugaleeffate, ummatatti dhiyaate, tajaajiluuf dhaabbate,
akkasumas sirna ummataawaa cimaa ijaaruuf mijataa ta’ee argamuu qaba.
Tarkaanfiin kun, gaaffiilee ummanni keenya bara dheeraaf gaafataa tureef deebii
kan argamsiisu, akkasumas egeree badhaadhinaa Oromiyaa kan mirkaneessu akka
ta’u, amaloonni ijoo caasaa bulchiinsaa baramaa irraa adda isa taasisan ifatti
hubatamuun hojiin muldhachuu qabu.
Milkaa’inni
haaromsa kanaa, hirmaannaa ummataa, hoggansa cimaa, akkasumas cichoomina
raawwattootaatiin ta’uu hubachiisaa, hirmaannaa hawaasni gandootaa,
waajjiraalee gandaafi mana jireenyaa humna caasaa gandaa ijaaruufi ofitti
madaqsuun taasiseef, akkasumas tajaajila gorsaa miseensonni Mana Maree Yubootaa
kennaa jiraniif maqaa kiyyaafi maqaa Mootummaa Naannoo Oromiyaatiin galatoomaa
jechuun fedha. Dabalataanis, hoggantoonnifi raawwattoonni tajaajilaaf gara
qe’ee hawaasa keessaniitti siiqxan, seenaa Ummata Oromoofi Mootummaa Naannoo
Oromiyaa keessatti iddoo ol’aanaan isin qabdan bara baraan yaadatamaa kan turu
ta’uu carraa kanaan isiniif mirkaneessuun barbaada.
Pirezidaanti
Mootummaa Naannooo Oromiyaa Shimallis Abdiisaa.
0 Comments